Գրական թերթ, 12/02/2021 ("Ժա­մա­նա­կը սա­ռել էր")


­Ժա­մա­նա­կը սա­ռել էր / ­Հով­հան­նես ԱԶՆԱՈՒՐՅԱՆ
12/02/2021 , ԳՐԱԿԱՆ ԹԵՐԹ



­Կա­րին, ­Մուշ, Ա­նի, ­Վան
Լ.Բ.

­Ժա­մա­նա­կը սա­ռել էր, ժա­մա­նա­կը մե­ռել էր, ժա­մա­նա­կը կանգ էր ա­ռել, ժա­մա­նա­կը դա­դա­րել էր։ Ս­պա­սում էր, զննում, ա­կանջ դնում, դող­դո­ղում։
-­ Բա­րի ե­րե­կո։ Եր­կու կա­պու­չի­նո։ ­Մե­կը՝ շա­քա­րով, մյու­սը՝ նոր­մալ։
­Մեծ ու­սա­պար­կը մեջ­քին՝ քայ­լում էր Ա­բով­յան փո­ղոցն ի վար։ ­Սուզ­վեց «­Մետ­րո­նոմ» առևտ­րի կենտ­րո­նի գետ­նան­ցու­մի մեջ, դուրս ե­լավ գետ­նան­ցու­մից ու դարձ­յալ գնաց ներքև՝ «Carpisa»-յի, «­Ռո­բեր­տո»-յի, «­Ռե­նուար»-ի, «­Փա­րիզ­յան սուրճ»-ի կող­քով։ ­Հե­տո կտրուկ թեք­վեց ձախ ու հայտն­վեց coffee-house-ի փայ­տե վա­ճա­ռա­սե­ղա­նի առջև՝ դա­լա­նի դի­մաց։
-­ Մե՞ծ, թե՞ փոքր,- վա­ճա­ռա­սե­ղա­նի ետ­ևից հարց­րեց բա­րիս­տան՝ դի­մա­կով ու «ՀԱՂԹԵԼՈՒ ԵՆՔ» գրութ­յամբ շա­պի­կով։
– Ի՞նչ։
-­ Կա­պու­չի­նոն մե՞ծ, թե՞ փոքր։
-­ Հա՜… ­Մեծ,- պա­տաս­խա­նեց տղա­մար­դը և­ աչ­քը չկտրե­լով շա­պի­կի վրա­յի գրութ­յու­նից՝ մտա­ծեց. «Ե՞րբ հասց­րին էս շա­պիկ­նե­րը տպագ­րել»։
­Չէ՞ որ ժա­մա­նա­կը սա­ռել էր, ժա­մա­նա­կը մե­ռել էր, ժա­մա­նա­կը կանգ էր ա­ռել, ժա­մա­նա­կը դա­դա­րել էր։ Ս­պա­սում էր, զննում, ա­կանջ դնում, դող­դո­ղում։
­Բայց չէր շարժ­վում։
Ու ոչ ոք չգի­տեր, թե երբ նո­րից կշարժ­վեն ժա­մա­ցույ­ցի սլաք­նե­րը, երբ կհալ­չի նո­րից ժա­մա­նա­կը, երբ ա­մեն ինչ շարժ­ման մեջ կմտնի և կդա­դա­րի սպա­սել…
«Ե՞րբ նո­րից կշարժ­վեն ժա­մա­ցույ­ցի սլաք­նե­րը,- մտա­ծեց տղա­մար­դը,- ե՞րբ կհալ­չի նո­րից ժա­մա­նա­կը, ե՞րբ ա­մեն ինչ շարժ­ման մեջ կմտնի և կ­դա­դա­րի սպա­սել»։

­Կա­րին.
«Ար­դեն գա­լիս եմ։ Ո՞ւր ես»։
­Մուշ.
«­Մեզ հա­մար սուրճ եմ պատ­վի­րել»։
­Կա­րին.
«­Հի­շում ես, չէ՞, ինձ ա­ռանց շա­քա­րի։ ­Բայց ես մի պահ պի­տի կոշ­կա­կա­րի մոտ մտնեմ»։
­Մուշ.
«Օ­քեյ»։

­Մու­շին միշտ թվում էր, թե ին­քը շատ բան գի­տի ժա­մա­նա­կի մա­սին։ Այդ­պես էր թվում նրան։ ­Միշտ գի­տեր, օ­րի­նակ, որ ժա­մա­նա­կը կա­րող է տար­բեր լի­նել։ Որ այս կյան­քում այն­պես է լի­նում, որ նա­յում ես ժա­մա­ցույ­ցին ու տես­նում՝ ժա­մա­նա­կը վա­ղուց ան­ցել է, որ ի­զուր ես սպա­սել։ ­Հենց այդ ժա­մա­նակ, երբ ա­րագ չես կողմ­նո­րոշ­վում, թե էլ ին­չի սպա­սես, դու մե­ռած ես լի­նում։ ­Գի­տեր, որ ժա­մա­նա­կը հի­շո­ղութ­յուն է։ ­Գի­տեր, որ մարդ­կա­յին ու­ղե­ղը, փա՜ռք Աստ­ծո, ու­նակ է շատ բան մո­ռա­նա­լու՝ թե՛ ժա­մա­նա­կա­վո­րա­պես, մի կարճ ժա­մա­նա­կով, թե՛ մի եր­կար ըն­թացք, և ­հենց դրա­նում է փրկութ­յու­նը։ Ի­հար­կե, գի­տեր, որ ժա­մա­նա­կը միշտ գնում է։ Որ­պես բժիշկ՝ գի­տեր, որ ժա­մա­նա­կը պար­բե­րա­բար ա­վարտ­վում է, եր­բեմն՝ անս­պա­սե­լի, բայց միշտ վեր­ջա­նում է, և ­միայն այդ ժա­մա­նակ է կա­րիք լի­նում բարձ­րա­նալ ա­թո­ռի վրա, բա­ցել պա­պի մեծ ժա­մա­ցույ­ցի դռնակ­նե­րը և ­ժա­մա­նա­կը նո­րից ըն­թաց­քի մեջ գցել։ ­Բայց նա եր­բեք չէր կա­րող են­թադ­րել, պատ­կե­րաց­նել, որ ժա­մա­նա­կը կա­րող է ան­հե­տա­նալ, որ կա­րող է ընդ­հան­րա­պես չլի­նել։ Ա­սես սիրտդ չի խփում, ա­սես թե համ­րա­ցել ես, խլա­ցել, կու­րա­ցել, ա­սես՝ ո­չինչ չկա։ ­Ժա­մա­նա­կը կա­րող է ան­հե­տա­նալ, երբ քեզ ստրկաց­րել է տագ­նա­պը։ Այդ­ժամ դու ուղ­ղա­կի դա­դա­րում ես ապ­րել։ ­Ժա­մա­նա­կը ան­հե­տա­նում է այն ժա­մա­նակ, երբ ա­վարտ­վում է կյան­քը։
Կ­յանքն այդ ժա­մա­նակ ա­վարտ­վեց։ Եվ միայն թույլ, անվս­տահ, «թե­լան­ման» զար­կե­րակ հայտն­վեց, երբ նա տե­սավ ­Կա­րի­նեին։ ­Դուրս գա­լով «­Մետ­րո­նոմ»-ի գետ­նան­ցու­մից, Ա­բով­յան փո­ղո­ցով ցած ի­ջավ, ան­ցավ «Carpisa»-յի, «­Ռո­բեր­տո»-յի, «­Ռե­նուար»-ի, «­Փա­րիզ­յան սուրճ»-ի կող­քով… ­Կա­րի­նեն ­Մու­շե­ղին սկզբում չնկա­տեց, իսկ հե­տո նկա­տե­լուն պես գլխով ա­րեց, նշան ա­նե­լով, որ մտնում է դա­լա­նից ներս, որ­տեղ, ինչ­քա­նով որ ­Մու­շեղն էր տեղ­յակ, կոշ­կա­կա­րի բուդ­կան էր։ ­Կա­րի­նեն մի կո­շի­կը պա­հել էր ձեռ­քին, այդ պատ­ճա­ռով էլ եր­կու քա­ռորդ տակ­տի տակ զվար­ճա­լի կա­ղում էր, իսկ բո­բիկ ոտ­քը զգու­շո­րեն դնում էր մայ­թի բե­տո­նե սա­լիկ­նե­րի վրա։
«Կ­յան­քին (կամ մա­հին) հաղ­թե­լու հա­մար, պետք է հաղ­թել ժա­մա­նա­կը,- մտա­ծեց ­Մու­շե­ղը:- ­Քա­նի դեռ մենք չենք հաղ­թել մեր ժա­մա­նա­կը, մենք չենք ապ­րի»։
­Մու­շե­ղը վճա­րեց սուր­ճի հա­մար, նո­րից կար­դաց վա­ճա­ռա­սե­ղա­նի մյուս կող­մում բա­րիս­տա­յի շա­պի­կի վրա­յի գրութ­յու­նը, ա­պա քայ­լեց դա­լա­նի կող­մը՝ ե­րի­տա­սարդ կնոջ հետ­ևից։ ­Բա­կի կող­մից դուրս գա­լով՝ տղա­մար­դը թեք­վեց կոշ­կա­կա­րի մոտ և­ ու­սով բա­ցեց դու­ռը։
-­ Բարև ­Ձեզ,- կոշ­կա­կա­րին ող­ջու­նեց ­Մու­շե­ղը:- Պ­րի­վե՛տ,- ող­ջու­նեց ­Կա­րի­նեին ու մեկ­նեց նրան կա­պու­չի­նո­յի բա­ժա­կը:- Ա­հա քո­նը, ա­ռանց շա­քա­րի։
-­ Վա՜յ, ապ­րես։
­Կոշ­կա­կարն ար­դեն հրաշք­ներ էր գոր­ծում կո­շի­կի կրուն­կի հետ, և թ­վում է, թե ռա­դիո­յով ռազ­մա­ճա­կա­տից հա­ղորդ­վող լու­րերն էր լսում։
-­ Պատ­կե­րաց­նո՞ւմ ես, տնից դուրս ե­կա, իսկ էս հի­մար կրունկս կոտր­վեց։ ­Բայց էլ հա­վես չկար տուն վե­րա­դառ­նա­լու։ ­Մար­դիկ ինձ եր­ևի ա­պու­շի տեղ դրե­ցին։
-­ Պատ­կե­րաց­նում եմ։
­Կի­նը բո­բիկ ոտ­քը դրեց կոշ­կա­կա­րի՝ դեմ տված թեր­թի վրա ու սուր­ճից կում ա­րեց։
– ­Վա՜յ, ապ­րես դու։ Ինձ հի­մա մե­նակ սուր­ճը կփրկեր։
– ­Դու ո՞նց ես,- նրան ընդ­հա­տեց ­Մու­շե­ղը։
– ­Բո­լո­րի նման…- հնչեց պա­տաս­խա­նը։
– ­Հա՜,- մտած­կոտ միա­ցավ խո­սակ­ցութ­յա­նը կոշ­կա­կա­րը։ Եր­ևում է նա այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ մինչև վերջ կենտ­րո­նա­ցած չէր լու­րե­րի ու կրուն­կի վրա,- մենք հի­մա բո­լորս ենք բո­լո­րի նման։ ­Պա­տե­րազմ է…
– ­Պա­տե­րազմ է…- կրկնեց ­Մու­շե­ղը ու մտա­ծեց. «­Միայն թե ­Կա­րի­նեն հի­մա չսկսի հար­ցեր տալ»։ ­Բայց նա­յե­լով կնո­ջը՝ տղա­մար­դը հաս­կա­ցավ, որ հար­ցե­րը սպաս­վում են հե­տո, երբ դուրս կգան այդ­տե­ղից ու Եր­ևա­նի ա­ղեղ­նաձև փո­ղոց­նե­րով կքայ­լեն ­Կաս­կա­դի կողմ։
Եր­ևա­նի վրա տա­րած­վում էր մթնշա­ղը, և ­տա­րօ­րի­նակ էր դա չնկա­տե­լը։ ­Չէ՞ որ ժա­մա­նա­կը սա­ռել էր, ժա­մա­նա­կը մե­ռել էր, ժա­մա­նա­կը կանգ էր ա­ռել, ժա­մա­նա­կը դա­դա­րել էր։ Եվ ինչ­պես պարզ կդառ­նա հե­տո, ժա­մա­նա­կը կանգ էր ա­ռել պա­տե­րազ­մի ու­ղիղ քա­ռա­սուն­չորս օր, իսկ հե­տո այն այն­պես կան­հե­տա­նա, ա­սես եր­բեք ժա­մա­նակ գո­յութ­յուն չի էլ ու­նե­ցել, իսկ հե­տո կգա ան­ժա­մա­նակ ա­շու­նը, նրա­նից հե­տո՝ ան­ժամ­կետ ձմե­ռը։ Եվ ինչ-որ մեկն ան­պայ­ման կա­սի. «Ա­սո՜ւմ էի, չէ՞»։
­Պայ­ծա­ռա­տես­նե­րը եր­կու տե­սա­կի են լի­նում։ Ա­ռա­ջին­նե­րը սո­վո­րա­բար չա­րախն­դում ու ու­րա­խա­նում են. «Ա­սո՜ւմ էի, չէ՞»։ Ս­րանք շա­հա­մոլ պայ­ծա­ռա­տես­ներն են։ Ն­րանք, ում ինչ-որ բան է պետք։ ­Բայց կան նաև երկ­րորդ տի­պի պայ­ծա­ռա­տես­ներ։ Երբ պոկ­ված ու ար­յու­նոտ սիրտն ա­փի մեջ մեկ­նած ու ցա­վից ձայ­նը կորց­րած՝ շշնջում են. «­Բայց ես ա­սում էի, ես նա­խազ­գու­շաց­նում էի…»։ Ա­ռա­ջինն էլ, երկ­րորդն էլ նույն քա­նա­կով գո­յութ­յուն ու­նեն։
– Ր­յուկ­զա­կիդ մեջ ի՞նչ է,- հարց­րեց ­Կա­րի­նը։
-­ Դե­ղո­րայք, բինտ, մառլ­յա, նե­րար­կիչ, թել… ­Դե­ղատ­նից ա­ռա,- պա­տաս­խա­նեց ­Մու­շը,- մե­քե­նա­յի մեջ էլ տու­փեր կան։ ­Հի­վան­դա­նո­ցի բա­կում եմ թո­ղել մե­քե­նան։
­Կոշ­կա­կա­րը շա­րու­նա­կում էր հմտո­րեն դխկդխկաց­նել փոքր մուր­ճի­կով և ­շուր­թե­րի ա­րան­քում հինգ-վեց հատ փոքր մեխ սեղ­մած պա­հե­լով՝ լսում էր նրանց զրույ­ցը։
-­ Հաս­տա՞տ ես ո­րո­շել գնալ,- հարց­րեց ­Կա­րի­նը ­Մու­շին։
-­ Հա՛, ի­հար­կե։ ­Վա­նիկն ախր էն­տեղ է։ Եվ ընդ­հան­րա­պես…
– Էդ­պես էլ լու ր չ­կա՞ ե­րե­խուց։
-­ Չէ՛…
­Վեր­ջին մե­խը խփե­լով՝ կոշ­կա­կարն ա­սաց.
-Ես էլ էի ա­ռա­վո­տը գնա­ցել կա­մա­վոր գրվե­լու։ ­Բայց ինձ չվերց­րին։ Ոտ­քիս պատ­ճա­ռով…
– Ես ոչ մի տեղ էլ չեմ գրվել։ Ուղ­ղա­կի գնում եմ,- բա­ցատ­րեց ­Մու­շե­ղը։
­Բայց կոշ­կա­կարն ա­սես նրան չլսեց ու կրկնեց.
– Ես էլ էի ա­ռա­վո­տը գնա­ցել կա­մա­վոր գրվե­լու։ ­Բայց ինձ չվերց­րին։ Ոտ­քիս պատ­ճա­ռով։ Պ­րո­թեզ է։ Էն մի պա­տե­րազ­մից։ Ա­սում են՝ հի­մա շատ լավ պրո­թեզ­ներ են դնում։ 90-ա­կան­նե­րին կար­գին բան չկար։ ­Բայց ա­սա՝ ի՞նչ ­կար 90-ա­կան­նե­րին։
-­ Հա՛, 90-ա­կան­նե­րին ա­մեն ինչ ու­րիշ էր,- հա­մա­ձայ­նեց ­Մու­շե­ղը և ­նա­յեց, թե ինչ­պես է ­Կա­րի­նը սուր­ճը խմում։
– Է­սօր վո­յեն­կո­մա­տում…- սկսեց պատ­մել կոշ­կա­կա­րը,- մի­ջին տա­րի­քի մի մարդ ե­կել էր, որ կա­մա­վոր գրվեր։ ­Մեկ էլ սե­փա­կան հո­րը տե­սավ՝ բի­ձա մարդ, ե­կել էր հեր­թի մեջ կանգ­նել։ «Ա՛յ պապ,- զար­մա­ցած հարց­նում է,- դու էս­տեղ ինչ ես ա­նում, հը՞»։ ­Բի­ձեն նա­յեց տղուն, մեկ էլ. «Այ քաք­լա՛ն, բա գի­տեիր հայ­րե­նա­սի­րութ­յու­նը մո­րի՞ցդ ես ժա­ռան­գել»։ ­Բո­լորս խնդա­ցինք։
– Գ­րան­ցե­ցի՞ն պա­պի­կին,- հարց­րեց ­Կա­րի­նեն։
-­ Չէ հա՜։ Ա­սե­ցին՝ գնա՛ տուն, ոտ­քի տակ մի՛ ըն­կի։ ­Նա էլ գնաց՝ քֆրտե­լով… ­Վերջ։ Ես գործս պրծա,- ու կոշ­կա­կա­րը սե­ղա­նի վրա­յով մեկ­նեց կո­շի­կը։
­Մու­շե­ղը ծնկի ի­ջավ ու ­Կա­րի­նեի ոտ­քին հագց­րեց կո­շի­կը։ ­Հե­տո ոտ­քի ե­լավ, վճա­րեց կոշ­կա­կա­րին, վերց­րեց իր ու­սա­պար­կը, ու նրանք դուրս ե­կան՝ կա­պու­չի­նո­յի դա­տարկ բա­ժակ­նե­րը գցե­լով մուտ­քի մոտ դրված աղ­բա­նո­թի մեջ, ո­րի վրա գրված էր. «­Դի­մակ­նե­րի ու ձեռ­նոց­նե­րի հա­մար»։ Երբ ­Մու­շե­ղը նա­յեց ­Կա­րի­նեին, հաս­կա­ցավ, որ կի­նը լա­լիս է։
– Ի՞նչ ե­ղավ։
– Էս­քան ժա­մա­նակ դեռ ոչ մի տղա­մարդ ծնկի ե­կած ինձ կո­շիկ չի հագց­րել։ «­Մոխ­րո­տի­կը» կար­դա­լուց հե­տո միշտ էդ եմ ե­րա­զել։
– Ա­հա…
­Դուրս ե­կան ­Տեր­յան փո­ղոց, բարձ­րա­ցան, ա­պա թեք­վե­ցին ­Մոս­կով­յան, ան­ցան Պ­րոս­պեկ­տը և­ անց­նե­լով ­Սա­րո­յա­նի հու­շար­ձա­նի կող­քով՝ գնա­ցին դե­պի ­Գա­ֆեսճ­յան այ­գի, քան­դակ­նե­րի ու ինս­տալ­յա­ցիա­նե­րի մո­տով՝ ­Կաս­կա­դի կող­մը։
– Ա­նին ո՞նց է։ ­Դի­մա­նո՞ւմ է։
­Մու­շե­ղը չէր սի­րում, երբ ­Կա­րի­նեն կնո­ջից հար­ցեր էր տա­լիս։ ­Հա­կիրճ պա­տաս­խա­նեց. «­Դի­մա­նում է, բայց ման­րից խե­լա­գար­վում է», ու հի­շեց Ա­նիի վեր­ջին խոս­քե­րը, երբ ար­դեն տան մի­ջանց­քում էր ու հրա­ժեշտ էր տա­լիս.
– Ե­րե­խուս ե՛տ բեր, հե­տո ինչ ու­զում ես՝ ա­րա։ Ու­զում ես՝ թող, գնա։ Ուր ու­զում ես։ Ում մոտ ու­զում ես։ ­Մե­նակ թե տղուս ետ բեր…
Ա­մե­նա­սար­սա­փե­լին այն էր, որ այդ պա­հին սեն­յա­կից դուրս ե­կավ հայ­րը, ծեր, շատ ծեր ­Վան ա­վա­գը, ­Վան ­Մու­շե­ղո­վի­չը։ ­Նա գրկեց քա­ռաս­նե­րե­քամ­յա որ­դուն ու ու­ղիղ ա­կան­ջի մեջ շշնջաց այն­պես, որ Ա­նին չլսի (երբ սկես­րայ­րը հայտն­վում էր, ին­քը մի կողմ էր քաշ­վում).
– Ե­թե շրջա­փակ­ման մեջ ընկ­նեք… Ե­թե զգաս, որ գե­րի ընկ­նե­լուց չեք խու­սա­փի, ­Վա­նի­կի վրա կրա­կի՛ր, հե­տո քեզ վրա կրա­կի՛ր։ Էս ազ­գա­նու­նով, ոնց որ մերն է, ա­վե­լի լավ է մեռ­նել, քան դրանց գե­րի ըն­կել… Լ­սե­ցի՞ր։
­Մու­շե­ղը համ­բու­րեց հորն ու հե­ռա­ցավ։ Ու ամ­բողջ օ­րը մտա­ծում էր. «Ո՞նց նա դա կա­ներ։ Ո՞նց կկա­րո­ղա­նա դա ա­նել։ Հ­նա­րա­վո՞ր է դա»։
­Մինչ բարձ­րա­նում էին ­Կաս­կա­դի աս­տի­ճան­նե­րով, ­Կա­րի­նեն պատ­մեց, թե ոնց էր ա­ռա­վոտ­յան մետ­րո­յով գոր­ծի գնա­լիս զար­մա­նում, որ վա­գոն­նե­րում տղա­մարդ չկար։ ­Մի եր­կու-ե­րեք պա­պի, մնա­ցա­ծը՝ կնա­նիք։ Ի՞նչ է, բո­լո­րը զին­կո­մի­սա­րիատ­նե­րի պա­տե­րի տակ հեր­թա­պա­հո՞ւմ են։ ­Հե­տո ա­սաց նաև, որ սկսել է քո­ղար­կող ցան­ցեր գոր­ծել։
-­ Ֆեյս­բու­քում հայ­տա­րա­րութ­յուն կար, ես էլ գնա­ցի։ ­Մեր դպրո­ցում էր՝ պարզ­վեց։ ­Դա­սա­տու­ներն էլ, ա­շա­կեր­տերն էլ, կա­մա­վոր­ներն էլ, բո­լորն էն­տեղ են։ Ով ա­սես, որ չկա։ ­Նույ­նիսկ բա­լե­տի մի պա­րու­հի ու ֆլեյ­տա­հա­րու­հի։ ­Մեզ ձկնոր­սա­կան ցան­ցեր ու գործ­ված­քի կտոր­տանք են բե­րում (չգի­տեմ որ­տե­ղից են, բայց մենք դրանց «եղև­նի­ներ» ենք ան­վա­նում, տար­բեր չափ­սե­րի են լի­նում)։ ­Մենք կտրում ենք, տե­սա­կա­վո­րում ենք ըստ չափ­սե­րի, հե­տո էդ «եղև­նի­նե­րը» կա­պում ենք նա­խաս­րա­հում կախ­ված ցան­ցի վրա։ ­Մեզ մոտ ար­դեն եր­կու ան­գամ նա­խա­րա­րութ­յու­նից կին է ե­կել, մաս­տեր-կլասս է անց­կաց­րել։ Հ­պար­տա­ցի՛ր ին­ձա­նով, ­Մո՛ւշ։ Ես ար­դեն ոչ միայն տե­սա­կա­վո­րող, նույ­նիսկ կտրտող չեմ, այլ ինձ ար­դեն նշա­նա­կել են ցան­ցին «եղ­ևի­ներ» կա­պող։ ­Բա՜։
– Ապ­րե՛ս դու։
– Չ­գի­տեմ,- գլուխն օ­րո­րոց ­Կա­րի­նեն,- մեր տղեր­քին իս­կի պե՞տք են էս քո­ղարկ­ման ցան­ցե­րը, թե չէ, բայց գո­նե էս զբաղ­մուն­քը օգ­նում է շա­տե­րիս, որ չգժվենք… ­Բա գի­տե՞ս, մի տիկ­նոջ աչ­քի գրողն եմ դար­ձել. միշտ գա­լիս, կող­քիս է կանգ­նում, երբ ցանցն ենք գոր­ծում, ու ես էլ ա­կան­ջա­կալ­նե­րով եմ աշ­խա­տում ու չեմ լսում իր պատ­մութ­յուն­նե­րը ան­թիվ-ան­հա­մար սի­րե­կան­նե­րի ու պսակ­վե­լու մեծ ցան­կութ­յան մա­սին… Իր տղան էլ է էն­տեղ, գի­տես… ­Վա­նի­կի նման ժամ­կե­տա­յին է։ Էն­տեղ էր ծա­ռա­յում, երբ սկսվեց։
-­ Հա՛, ­Վա­նի նման,- ինք­նամ­փոփ ա­սաց ­Մու­շը։
– Ու լուր չկա։
– Ոնց որ չկա ­Վա­նից,- ինք­նա­բե­րա­բար ա­սաց ­Մու­շը։
– Իսկ մի օ­րից գնում եմ ըն­կե­րու­հուս մոտ,- շա­րու­նա­կեց իր մա­սին պատ­մել ­Կա­րի­նեն, մենք էն­տեղ ծան­րոց­ներ ենք հա­վա­քում ու փախս­տա­կան­նե­րին օգ­նութ­յուն բա­ժա­նում։ Էն­քան շա՜տ են, էն­քան շա՜տ են։ ­Լի­նում է զան­գում եմ, հարց­նում՝ ում կոնկ­րետ ինչ է պետք։ Ե­րեկ էս­պի­սի մի խո­սակ­ցութ­յուն ե­ղավ.
«Գ­րում եմ։ ­Կո­շիկ։ Աղջ­կա։ 36 չափ­սի։ Տ­ղա ե­րե­խա։ 12 տա­րե­կան։ Ինչ-որ տաք բան։ ­Հա, ի­հար­կե։ Կգտ­նենք։ ­Լավ։ Գ­րե­ցի։ Իսկ պա­պի­կի՞ն։ Ա­սե­ցիք, որ պա­պիկ էլ կա։ ­Պա­պի­կին ի՞նչ է պետք»։
«­Դե… Ոչ մի բան… ­Դեմք է մեր պա­պը։ Փնթփն­թում է, թե ին­չու բե­րե­ցինք էս­տեղ, ու­զում էր մնար էն­տեղ… ­Հա­զիվ մե­քե­նա նստեց­րինք»,- պա­տաս­խա­նում է կի­նը գծի մյուս ծայ­րին։
«­Գու­ցե ի վեր­ջո մի բան էլ պա­պի­կի հա­մար դնենք»,- պնդում եմ ու լսում եմ լսա­փո­ղի մի­ջից. «­Պա­պի՛, քեզ ինչ-որ բան պե՞տք է»։ Եվ ա­հեղ պա­տաս­խան. «Ինձ ո՛չ մի բան էլ պետք չի»։
«Ա­սում է՝ ոչ մի բան։ ­Բայց ե­թե լի­նի, ե­թե կա­րե­լի է… կո­շիկ, 43 չափ­սի… հո­ղա­թա­փե­րով է, էդ­պես է ե­կել։ Ա­մեն ինչ էն­տեղ է մնա­ցել… ­Դեռ վա­ղը չէ մյուս օրն էլ պի­տի ի­րեն հի­վան­դա­նոց տա­նեմ… ­Հի­վան­դա­ցել է»։
«­Լավ… Իսկ ձե՞զ»։
«­Վայ, ի՞նչ եք ա­սում։ Աստ­ծու սի­րույն։ Ինձ բան պետք չի»։
«­Հաս­ցեն ա­սե՛ք…»
Այ էս­պես, սի­րե­լի՛ս։ Գ­լուխդ տա­րա՞։
-­ Չէ՛,- ան­կեղծ պա­տաս­խա­նեց ­Մու­շե­ղը։
Ն­րանք բարձ­րա­ցան ­Կաս­կա­դի վեր­ջին հար­կա­բա­ժի­նը, այն­տեղ նստե­ցին դե­պի հա­մեր­գա­յին դահ­լիճ տա­նող աս­տի­ճան­նե­րի վրա ու ծխե­ցին։
­Կա­րի­նեն այդ­պես էլ այլևս հարց չտվեց։ Ծ­խե­ցին, նա­յե­ցին, թե ինչ­պես է այն­տեղ հեռ­վում, գրե­թե Եր­ևա­նի ետ­ևում վար­դա­գույ­նին տա­լիս Ա­րա­րա­տը՝ շփոթ­ված պատս­պար­վե­լով մոխ­րա­գույն ամ­պե­րի ետ­ևում, և լ­ռե­ցին ողջ ըն­թաց­քում… ­Մու­շե­ղին դե­պի հի­վան­դա­նո­ցի բա­կում կա­յա­նած մե­քե­նան ու­ղեկ­ցե­լիս (­Կաս­կա­դից դուրս ե­կան Պ­րոս­պեկտ, ա­պա գնա­ցին ­Կոր­յու­նի փո­ղո­ցով, հե­տո մինչև Ա­բով­յան փո­ղոց, այն­տե­ղից էլ՝ վերև) միայն ­Կա­րի­նեն ա­սաց.
– Ե­թե մեռ­նես, քեզ դա եր­բեք չեմ նե­րի։
­Մու­շե­ղը նստեց ղե­կին և ս­լա­ցավ Ս­տե­փա­նա­կերտ։ ­Նա դեռ չգի­տեր, ոչ մի կերպ չէր կա­րող ի­մա­նալ, որ ա­ռա­ջին իսկ օ­րը նա կտես­նի որ­դուն հինգ կի­լո­մետր հե­ռու այն տե­ղից, որ­տեղ ­Մու­շե­ղի ի­մա­նա­լով ծա­ռա­յում էր տղան։
Ն­րանց տար­հա­նել էին ան­տառ­ներ, ո­րով­հետև հա­կա­ռա­կոր­դի հար­ձա­կու­մը սկսվել էր այն պա­հից, երբ մեր բո­լոր ստո­րա­բա­ժա­նում­նե­րը ռմբա­կո­ծել էին ԱԹՍ-նե­րը։ Չ­գի­տեր, որ որ­դուն հան­դի­պե­լուց հե­տո կուղ­ևոր­վի Ս­տե­փա­նա­կեր­տի տա­րած­քա­յին հի­վան­դա­նոց, որ­տեղ կբե­րեն բազ­մա­թիվ վի­րա­վոր­ներ, և­ ա­ռա­ջին եր­կու օ­րը նա կվի­րա­հա­տի, կօգ­նի տե­ղա­ցի բժիշկ­նե­րին։ Այն ժա­մա­նակ նա չէր կա­րող ի­մա­նալ, բայց հե­տո նրան կզան­գա­հա­րի որ­դին ու կա­սի, որ նրանց ու­ղար­կում են հյու­սիս։ ­Նա միան­գա­մից իր մե­քե­նա­յով կսլա­նա նրանց ետ­ևից և ­ճա­նա­պա­հին կհաս­նի նրանց։ Իր մե­քե­նան կթող­նի, կնստի «Ու­րալ» և ն­րանց հետ կգնա ճա­կատ։ Չ­գի­տեր, որ մնա­ցած քա­ռա­սուն օ­րը նա ար­դեն որ­պես զին­վոր կլի­նի որ­դու կող­քին նրա ստո­րա­բա­ժան­ման մեջ։ Եվ ար­դեն ձեռ­քին հրա­ձիգ կբռնի։
­Մու­շեղն այն ժա­մա­նակ չգի­տեր, որ միայն Ար­ցա­խում գտնվե­լու իր վեր­ջին օ­րը դարձ­յալ կաշ­խա­տի որ­պես վի­րա­բույժ։ Կփր­կի մի վի­րա­վո­րի։ Եվ դա կլի­նի ­Կար­միր ­Շու­կա­յի մոտ։ ­Նա վի­րա­հա­տութ­յու­նը կկա­տա­րի դաշ­տա­յին հի­վան­դա­նո­ցում, ո­րը նրանք կստեղ­ծեն ավ­տոտ­նա­կում։ Այդ ժա­մա­նակ բո­լո­րը մտա­ծե­լիս կլի­նեն, թե ­Կար­միր ­Շու­կան ար­դեն թշնա­մու ձեռ­քում է։ ­Բո­լոր դաշ­տա­յին հի­վան­դա­նոց­ներն այդ ժա­մա­նակ ար­դեն տար­հան­ված կլի­նեն, ­Շոշ գյու­ղի կող­մից ճա­նա­պար­հը փակ կլի­նի, շտապ օգ­նութ­յան մե­քե­նա­նե­րը մեծ դժվա­րութ­յամբ կանց­նեն։ ­Վար­դա­նի բրի­գա­դում կի­մա­նան, որ ին­քը բժիշկ է։ Ն­րան ռա­ցիա­յով կխնդրեն բարձ­րա­նալ ի­րենց մոտ։ Այն­տեղ կլի­նեն բուժ­քույր-կա­մա­վոր­ներ, նրանք գոր­ծիք­ներ կու­նե­նան, և ­Մու­շե­ղը կխնդրի, որ­պես­զի բե­րեն ա­մե­նը, ինչ ու­նեն՝ թե­լեր, ստե­րիլ բին­տեր, մառլ­յա։ ­Վի­րա­հա­տութ­յու­նը բա­րե­հա­ջող կանց­նի, իսկ հե­տո վի­րա­վո­րին մո­լոր­ված լրագ­րող­նե­րի հետ «նի­վա»-յով կու­ղար­կեն Ս­տե­փա­նա­կերտ։ Այ­սինքն՝ մեծ հաշ­վով նա վի­րա­բույժ կաշ­խա­տի ըն­դա­մե­նը ե­րեք օր։
­Մու­շե­ղը չգի­տեր, որ նա կա­րող է հայտն­վել ա­մե­նա­թեժ կե­տե­րում։ Հ­յու­սի­սից հե­տո՝ ­Ջաբ­րա­յիլ, ­Հադ­րութ, ա­պա նո­րից ­Ջաբ­րա­յիլ, ­Ջաբ­րա­յիլ-Հադ­րութ և ­Ֆի­զու­լի տա­նող ճա­նա­պարհ­նե­րի «9-րդ ­կի­լո­մետր»-ում։ Ա­մե­նուր նա կլի­նի որ­դու հետ և­ ողջ կմնա միայն Աստ­ծո կա­մոք և ­պա­տա­հա­բար։ ­Պա­տա­հա­կա­նութ­յունն էլ է Աստ­ված։ ­Հե­տա­խույզ­նե­րի նրանց ջո­կա­տում սկզբում կլի­նի քսան­յոթ մարդ, իսկ վեր­ջում կմնան տասն­յո­թը. ին­քը՝ ­Մու­շե­ղը, քա­ռաս­նե­րե­քամ­յա բժիշ­կը Եր­ևա­նից և ­տասն­յոթ հո­գի քսա­նամ­յա տղեկ­ներ, ո­րոնք զին­վո­րա­կան հա­մազ­գես­տի մեջ ա­վե­լի մեծ կթվան։ Եվ նա ամ­բողջ ըն­թաց­քում կմտա­ծի. «Ո՞նց են կա­րո­ղա­նում էս ե­րե­խա­նե­րը կյան­քից էս­քան բան հաս­կա­նալ, որ կա­րո­ղա­նում են էս­քան խի­զախ մնալ»։
Չ­գի­տեր, որ դիր­քե­րից մե­կը, որ­տեղ ին­քը որ­դու հետ կլի­նի, ութ-ի­նը ժամ շա­րու­նակ կեն­թարկ­վի հրե­տա­նա­կո­ծութ­յան։ ­Զեն­քը կլի­նի ա­մե­նա­տար­բեր տրա­մա­չա­փի։ ­Նա չգի­տեր, որ Աստ­ծուն շնոր­հա­կալ կլի­նի, ե­թե հա­կա­ռա­կոր­դը խփի վաթ­սուն­մի­լի­մետ­րա­նոց ա­կա­նա­նե­տով։ Ե­թե «Գ­րադ» ու ԱԹՍ լի­նեն, նա նույ­նիսկ չի կա­րո­ղա­նա ոչն­չի մա­սին մտա­ծել։ ­Հա­կա­ռա­կոր­դը ԱԹՍ-նե­րը կօգ­տա­գոր­ծի տար­բեր նպա­տակ­նե­րով։ Դ­րանք մի քա­նի տե­սա­կի կլի­նեն։ Օ­րի­նակ, կլի­նեն «նշա­նա­ռու»-ներ։ Դ­րան­ցով հա­կա­ռա­կոր­դը պտույտ­ներ կա­նի դիր­քի վեր­ևում, իսկ չորս րո­պե անց հրե­տա­նին կսկսի անվ­րեպ խփել դիր­քին։ ­Նա չգի­տեր, որ այդ­պես կլի­նի ­Ջաբ­րա­յի­լում, երբ նա կմտա­ծի, թե ար­դեն մե­ռել են։ ­Նա էլ ո­չինչ չի զգա։ Ո­չինչ չի տես­նի։ Ա­մե­նուր կլի­նի սև ­ծուխ, նրա վրա քա­րեր կընկ­նեն, ինչ-որ բե­կոր­ներ։ «­Վա՛ն, ­Վա՛ն»,- ձայն կտա որ­դուն։ Եվ երբ որ­դին կշրջվի, նա կհաս­կա­նա, որ ողջ են։ Հ­րե­տա­նա­կոծ­ման ու ռմբա­կոծ­ման ողջ ըն­թաց­քում նրանք կթաքն­վեն «ճեղ­քե­րում»։ «­Ճեղ­քը» գետ­նահ­յու­ղեր են, որ­ջեր։ ­Լայ­նութ­յու­նը մեկ մետր է։ Այն­տեղ նույ­նիսկ գետ­նին կար­գին նստել չի լի­նում։ Ի­հար­կե, ե­թե «Գ­րա­դը» հենց դրա վրա ընկ­նի, այդ ճեղքն էլ չի փրկի։ ­Բայց ա­կա­նա­նե­տե­րից ու բե­կոր­նե­րից «ճեղ­քե­րը» կկա­րո­ղա­նան փրկել։ ­Մի դիր­քը յոթ դի­տա­կետ է, տա­սը տե­ղա­նոց բլին­դաժ և ­տաս­ներ­կու տե­ղա­նոց ճեղք։
­Նա այդ ժա­մա­նակ դեռ չգի­տեր, որ ­Վա­նը վի­րա­վո­րում կստա­նա ­Սա­րու­շեն գյու­ղում, ­Կար­միր ­Շու­կա­յից ոչ հե­ռու։ Ն­րանց առջև կլի­նի, այս­պես կոչ­ված, Դ­ժոխ­քի ­Ձո­րը։ Այն­տեղ կլի­նեն յոթ-ութ գյուղ։ Ն­րանք այն­տեղ կպա­հեն գյու­ղի հրշեջ ծա­ռա­յութ­յան մոտ գտնվող ա­ռա­ջին դիր­քը։ Եվ հան­կարծ կսկսվի ա­կա­նա­նե­տու­մը։ Ա­կա­նը կընկ­նի հարևան տա­նի­քի վրա։ Ն­րանք դուրս կվա­զեն, որ­պես­զի թաքն­վեն մո­տա­կա խրա­մա­տի մեջ։ ­Բայց կլսվեն եր­րորդ-չոր­րորդ հար­ված­նե­րը, և ն­րանց կծած­կի պայթ­յու­նի ա­լի­քը։ ­Դարձ­յալ ծուխ կլի­նի, նա ո­չինչ չի կա­րո­ղա­նա տես­նել։ Որ­դին ու նրա ըն­կեր­նե­րը կլի­նեն առջևում և ­մի կողմ կշպրտվեն, և ­Մու­շե­ղը նո­րից ձայն կտա. «­Վա՜ն, ­Վա՜ն…»։ ­Մի քա­նի րո­պե գի­տակ­ցութ­յու­նը կկորց­նի։ Իսկ երբ ուշ­քի կգա, ոչ հե­ռու ըն­կած որ­դուն կգտնի և կշո­շա­փի զար­կե­րա­կը։ ­Միան­գա­մից չի ստաց­վի դա ա­նել, քա­նի որ չի կա­րո­ղա­նա ետ ծա­լել հա­գուս­տի թևքը։ ­Վա­նը ծանր վի­րա­վոր­ված և ­կոն­տու­զիա­հար կլի­նի, բայց ­Մու­շե­ղին այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ կհա­ջող­վի շո­շա­փել թույլ, անվս­տահ, «թե­լան­ման» զար­կե­րա­կը, և ն­րանք այդ ժա­մա­նակ կփրկվեն (բո­լոր տասն­յո­թը) միայն այն բա­նի շնոր­հիվ, որ պա­տա­հա­բար, չգի­տես որ­տե­ղից այդ­տեղ կհայտն­վի մի բեռ­նա­տար և ն­րանց կտա­նի դե­պի Ս­տե­փա­նա­կերտ։ Ար­դեն Ս­տե­փա­նա­կեր­տում նրանք նո­րից կեն­թարկ­վեն ռմբա­կո­ծութ­յան։ Այդ ժա­մա­նակ նրանց բեռ­նա­տա­րը այն­պես կքո­թակ­վի, որ նրան նո­րից կթվա, թե մեռ­նում է։ Ն­րան կթվա, թե ա­մեն բան կորց­րեց։ Ն­րան կթվա, որ ու­զում է ձայն տալ՝ ­Կա­րի՜ն, Ա­նի՜, ­Վա՜ն, ­Մո՜ւշ, բայց դա նրան չի հա­ջող­վի, ո­րով­հետև նրանք ար­դեն չկան։
Եվ ժա­մա­նակն էլ չի լի­նի, ա­սես եր­բեք գո­յութ­յուն չի էլ ու­նե­ցել։ ­Չէ՞ որ ժա­մա­նա­կը ան­հե­տա­նում է, երբ ա­վարտ­վում է կյան­քը։ Իսկ նա ոչ մի կերպ չի հաս­կա­նա՝ դեռ ո՞ղջ է, թե՞ մե­ռած։ ­Թե բո­լորն ար­դեն մա­հա­ցե՞լ են։ ­Զոհ­վե՞լ են։
­Միայն պոկ­ված ու ար­յու­նոտ սիրտն ա­փի մեջ մեկ­նե­լով, ցա­վից ձայ­նը կորց­րած՝ կշշնջա. «­Կա­րի՜ն, Ա­նի՜, ­Վա՜ն, ­Մո՜ւշ»։
­Նա ինքն ի­րեն ձայն կտա ու չի լսի…
­Սա­կայն այդ ա­մե­նից ոչ մի բան դեռ ­Մու­շե­ղին հայտ­նի չէր։ ­Նա հի­մա միայն շտա­պում էր Ս­տե­փա­նա­կերտ՝ մեծ հույս ու­նե­նա­լով, որ կկա­րո­ղա­նա կա­տա­րել ­Կա­րի­նեին, Ա­նիին ու հո­րը՝ ­Վա­նին տված եր­դու­մը։
***
­Նա գի­տեր, հի­շում էր, թե ինչ­պես այն պա­տե­րազ­մում վերց­րե­ցին ­Շու­շին. նրա հայտ­նի հայ­րը՝ ­Վան ­Մու­շե­ղո­վի­չը, այն ժա­մա­նակ ­Մու­շե­ղին իր հետ էր վերց­րել։ ­Դա լե­գեն­դար օ­պե­րա­ցիա էր։ Եվ նրան ան­հաս­կա­նա­լի էր, թե ինչ­պես այս պա­տե­րազ­մում հա­կա­ռա­կոր­դին հա­ջող­վեց վերց­նել այդ բարձ­րութ­յու­նը, չէ՞ որ ­Շու­շին անհ­նար է վերց­նել։ ­Չէ՞ որ գրոհ չէր ե­ղել։ ­Բայց նա ռազ­մա­կան մաս­նա­գետ չի։ ­Նա բժիշկ է և ­քա­ղա­քա­կա­նութ­յու­նից, ինչ­պես ռազ­մա­կան գոր­ծից ո­չինչ չի հաս­կա­նում։
­Մու­շե­ղը եր­կար ժա­մա­նակ պառ­կած կմնա հա­րա­զատ եր­ևան­յան հի­վան­դա­նո­ցում. նո­րից սկսի խո­սել, նո­րից կսո­վո­րի քայ­լել, գդալ ու պա­տա­ռա­քաղ բռնել և ­շա­րու­նակ նա­յել ու նա­յել, թե ինչ­պես է պա­տու­հա­նից այն կողմ գա­լիս ան­ժա­մա­նակ ա­շու­նը, իսկ դրա­նից հե­տո՝ ան­ժամ­կետ ձմե­ռը։
Եր­ևան, 6 հուն­վա­րի 2021 թ.

­Թարգ­մա­նութ­յու­նը՝
­Մա­րիա ԼԱԶԱՐԵՎԱՅԻ